‘Minder procedures, meer oplossingen’. Dat vat samen waar minister Sander Dekker van Rechtsbescherming in zijn Contourennota met de gesubsidieerde rechtsbijstand naartoe wil. Burgers stappen te snel naar de rechter, vindt de VVD-bewindsman. Dus die drempel moet omhoog. Zaken, vooral tegen de overheid, moeten vaker buiten de rechter om worden opgelost. Dekkers plannen stuiten op weerstand. Advocaten staakten en protesteerden op meerdere plaatsen. Zij vrezen uitholling van de rechtshulp. Vier- tot vijfduizend advocaten zijn voor hun inkomen grotendeels afhankelijk van toevoegingszaken. Veel van hen hebben het nu al moeilijk en de vrees is dat veel sociale advocaten de handdoek in de ring zullen gooien als Dekkers plannen doorgaan.
Vier hervormingsvoorstellen
Wat wil Dekker precies? Ten eerste moet de overheid burgers beter informeren, zodat zij zelf kunnen beoordelen of hun zaak een procedure waard is. Online-informatie moet duidelijk en volledig zijn. Iedere buurt moet een juridisch spreekuur krijgen, met dienstverleners die burgers naar de juiste personen en instanties doorverwijzen.
In de tweede plaats wil Dekker de houding en de communicatie van de overheid naar de burger veranderen. Die is vaak formeel, afstandelijk en niet zelden ondoorgrondelijk. Dat zorgt nogal eens voor onbegrip en conflict. Onduidelijk is hoe een cultuuromslag bij de overheid moet plaatsvinden.
De derde verandering is de invoering van rechtshulppakketten. Dat zijn pakketten met diensten tegen een vooraf vastgestelde prijs. Het gaat om diensten om een zaak zo efficiënt mogelijk op te lossen en die hoeven wat Dekker betreft niet juridisch te zijn. Ook mediation (conflictbemiddeling) of schuldhulpverlening kan in het pakket zitten. De pakketten worden verstrekt via marktpartijen zoals verzekeraars en corporaties van advocaten. Doel is de rechtsbijstandsverlener ‘te belonen voor de geboden oplossing in plaats van voor het procederen’.
Ten slotte de vierde, meest opvallende én controversiële hervorming. Dekker wil een vorm van triage waarmee zaken kritisch worden beoordeeld. Is de zaak geschikt voor gesubsidieerde rechtsbijstand? Of is een andere vorm van hulp – buiten de rechter om – beter? Een onafhankelijke instantie moet deze poortwachtersfunctie vervullen. Hoe deze instantie eruit moet zien en wie erin moet zitten, is vooralsnog niet duidelijk.
Vrije advocatenkeuze in gevaar
Mies Westerveld is hoogleraar socialeverzekeringsrecht en buitengewoon hoogleraar sociale rechtshulp aan de Universiteit van Amsterdam. Zij benadrukt de vaagheid van de plannen, dat maakt oordelen lastig. Toch zet zij bij sommige voorstellen nu al vraagtekens, zoals bij Dekkers triage:
“Er zijn al instanties met een poortwachtersfunctie”, aldus Westerveld. “Denk aan het Juridisch Loket. Het is mij onduidelijk wat een nieuwe instantie toevoegt. En waar zijn de voorbeelden van zaken die nu wel en straks niet voor gesubsidieerde rechtsbijstand in aanmerking komen? Ik krijg er geen beeld bij.”
Als marktpartijen rechtsbijstandspakketten gaan aanbieden ontstaat marktwerking in het gesubsidieerd rechtssysteem. Ook dat baart Westerveld zorgen. “De overheid besteedt de hulp straks natuurlijk uit aan de gunstigste partijen. De burger kan alleen die partijen benaderen. Dat beperkt de vrije advocatenkeuze.”
Westerveld vreest de gevolgen van Dekkers plannen voor de sociale advocatuur. “Sociaal advocaten krijgen al weinig betaald en sommige komen nauwelijks rond. Dekker wil hen pas meer betalen als zijn plannen het gewenste effect hebben, dus: minder rechtszaken. Veel sociaal advocaten sluiten hun praktijk. Het vak dreigt te verdwijnen. De zwakkeren in de samenleving zijn daarvan de dupe.”
Rijken altijd zeker van rechtshulp, armeren niet
Ivo Rigter is advocaat in Amsterdam en bestuurslid van stichting BBU, uitgever van MUG Magazine. Hij is minder pessimistisch over het voortbestaan van de sociale advocatuur dan Mies Westerveld. Toch verontrusten Dekkers plannen ook hem.
Rigter ziet als grootste gevaar de ongelijkheid in de toegang tot rechtshulp. “Rijke mensen kunnen altijd een advocaat benaderen. Op hen zijn Dekkers plannen niet van toepassing. Wie minder te besteden heeft, moet met zijn zaak eerst langs de poortwachter. Die oordeelt er dan over. Rijken zijn altijd zeker van rechtshulp, armeren niet.”
Volgens Rigter heeft Dekker een naïef mensbeeld, waarin partijen die tegenover elkaar staan er ‘samen wel uitkomen’, met advocaten in de rol van mediator. Die functie hebben zij trouwens al, verzucht Rigter. “We proberen vaak tot een schikking te komen met de tegenpartij, alvorens een procedure te starten. Een rechtszaak begint pas als deze mediation is mislukt.”
De minister schetst een fout beeld van advocaten en hun motieven, vindt Rigter: “Wij willen helemaal niet zo veel mogelijk procedures; wij proberen te voorkomen dat het zo ver komt.”
Rigter ergert zich eraan dat de VVD-bewindsman er blijkbaar vanuit gaat dat burgers om het minste of geringste naar de rechter stappen. “Wie naar de rechter stapt heeft alles al gedaan om dat te voorkomen. Niemand gaat zomaar naar de rechter en zeker voor armeren is de drempel tegenwoordig al behoorlijk hoog. Er is al jaren grote ongelijkheid in de rechtshulp door opgelopen griffierechten en de eigen bijdrage. Voor bijstandsgerechtigden is het al bijna niet meer op te brengen.”
Veranderingen moet je stapsgewijs doorvoeren, aldus Rigter. “Experimenteer met dingen, kijk wat echt werkt. Wat Sander Dekker wil, is veel te rigoureus.”
Dekker brengt rechtsgelijkheid in gevaar
Rigters kritiek dat Dekker weinig afweet van rechtspraak en advocatuur, wordt gedeeld door Naima el Moussati van FNV Uitkeringsgerechtigden: “Dekker vergelijkt de poortwachter met de huisarts die naar specialisten doorverwijst. Die vergelijking gaat mank. Voor een specialist moet je altijd via de huisarts, los van je inkomen. Maar in de rechtspraak zoals Dekker die wil, werkt het anders. Rijken kunnen zo naar een advocaat stappen, maar voor armen is rechtsbijstand pas mogelijk als de poortwachter vindt dat jouw zaak een procedure waard is.”
Vanuit de achterban van El Moussati, uitkeringsgerechtigden, komen regelmatig rechtszaken tegen overheidsorganen zoals UWV en gemeenten. El Moussati: “De overheid werpt met de poortwachter een drempel op voor mensen die een zaak tegen haar instanties willen aanspannen. Dat is een heel zorgelijke, ondemocratische ontwikkeling.”
Zij vreest de gevolgen voor lagere inkomens. “Dit leidt onherroepelijk tot klassenjustitie. De rechtsgelijkheid, een fundament van de rechtsstaat, komt op deze manier in gevaar. Gelijke toegang tot recht is een van de dingen die ons onderscheidt van bananenrepublieken. Dat moet je koesteren in een democratische rechtsstaat. Deze plannen brengen de rechtsgelijkheid in gevaar.”
De Tweede Kamer reageerde in januari kritisch op Dekkers Contourennota. De minister is naar huis gestuurd met de opdracht om voor de zomer met beter uitgewerkte plannen te komen. De coalitie (VVD, D66, CDA, ChristenUnie) staat nog wel pal achter Dekkers voornemen om drastisch op de gesubsidieerde rechtsbijstand te bezuinigen. Wel klinkt gemor in de D66-fractie in de Eerste Kamer, maar daar wordt Forum voor Democratie straks de grootse partij.
