Groen is niet het doel maar het middel

Wat verborgen in het lommer van het Sarphatipark, de laagste plek van de Amsterdamse Pijp, staat een gemaal, dat nog altijd in bedrijf is en onderhouden wordt door Waternet. Het gebouw wordt sinds ongeveer de millenniumwisseling liefkozend het Groen Gemaal genoemd, omdat vrijwilligers en enthousiastelingen er samenkomen om ‘groene’ activiteiten te ondernemen. Twee van hen zijn Marieke van Gessel (50) en Stefan Lemmers (59). Van Gessel werkt zestien uur per week bij Wijkcentrum De Pijp als vrijwilligerscoördinator van het Groen Gemaal. Lemmers is vrijwilliger en is ongeveer net zoveel uur te vinden in de tuin rond het gemaal, die wordt omlijst door bijgebouwtjes.

Groene coöperatie

Stefan Lemmers richtte met compagnon John de groene coöperatie Sprinkplank De Pijp op, die voorziet in aanleg en onderhoud van tuinen en tuinontwerp. Zij kunnen er nog niet van leven. Lemmers kampt met rugklachten en zit sinds het overlijden van zijn vrouw, tien jaar geleden, in de bijstand.

“Ik vind het leuk kennis door te geven en te proberen met iedereen contact te maken. Ik weet uit eigen ervaring wat het betekent als mensen weer een plekje vinden.”

In deze kleine oase hebben alle activiteiten een groene noemer. Je kunt er plantjes kopen en vooral ook ruilen. Je krijgt advies over al wat groeit en bloeit maar je ook gewoon een praatje maken.

Van Gessel: “Er zijn een heleboel mensen die al jaren in de buurt wonen en dan opeens langslopen en komen kijken, en dan verbaasd zeggen: “Wat is het hier leuk en wat groot en groen!” Zij lacht. “Dan vinden ze het geweldig en dan denk ik ‘was dan wat eerder gekomen!’.”

Niet aanwezig deze middag maar een graag geziene gast in het gemaal is Gideon. Van Gessel: “Gideon is onze stadsjutter en komt altijd met allerlei meuk aanzetten. Hij is heel eigenzinnig en schrikt er niet voor terug een plantsoen of vuilnisbak in te duiken.”

Lemmers: “Van de dingen die Gideon vindt, maak ik kunstwerkjes. Dat zijn collages in gaasbakken of doormidden gezaagde mandarijnkistjes. Daarvoor gebruik ik afgedankt gereedschap. Gereedschappen hebben toch ook recht op pensioen? Ik noem dat mijn pensionadoserie!”

Van Gessel: “Wij hebben zo onze succesverhalen. De laatste anderhalf jaar hebben we hier elke donderdag een jongen gehad, laten we hem Erik noemen. Hij had problemen en zat aan zware medicatie. Hier is hij opgebloeid. Hij is nu zestien uur per week aan de slag bij Staatsbosbeheer.”

Bijna alles wordt hergebruikt

Bij het Groen Gemaal wordt nagenoeg alles hergebruikt. Lemmers maakt van oude koelkastlades kleine aquaria en van glazen flessen en potten miniterraria. Dat zijn eigenlijk kleine ecosysteempjes met aarde, kleine plantjes en allerlei kriebelbeestjes, zoals springstaartjes. Ze worden afgesloten met een kurken stop. “De planten zorgen voor de zuurstof, het dode plantenafval wordt opgeruimd door de diertjes en hun poep is weer plantenmest. Elke laatste vrijdag van de maand geef ik een workshop over terrariums. Deze duurt tweeënhalf uur en na afloop weet je alles!”

Het is een misverstand dat je in de natuur voor je rust komt. Het is bepaald niet allemaal pais en vree daar in het groen. De verlaagde vijver met goudvissen – ‘die vinden kinderen prachtig!’ – en kikkers is beschermd met gaas, tegen een brutale buurtreiger die dol is op goudvissen. Het uithoekje daarachter is afgezet met rood-wit politielint, want daar heerst een wespenplaag. Van Gessel: “Er zijn mensen die allergisch zijn voor wespensteken., dus die moeten we waarschuwen. En zie je die bijenlokkast daar?” Zij wijst naar een boom. “Die is dus bedoeld om bijenvolken te lokken. Een imker komt ze dan ophalen. Maar die halsbandparkieten zijn zo brutaal: die hebben de opening groter gekauwd en gebruiken die kast nu als nest!”

En dan is er nog de agressieve, exotische woekerplant Japanse duizendknoop. Lemmers: “Die kun je helemaal afgraven, maar als je maar een stukje laat zitten komt-ie terug.” Toch heeft Lemmers een oplossing tegen dat woekerkruid gevonden: aardpeer. “Dat is een zonnebloemachtige en die verdringt de Japanse duizendknoop!” Van Gessel: “En de knolletjes ervan kun je eten. Wij hebben twee keer per jaar een vrijwilligersborrel, tijdens midzomeravond en vlak voor kerst.” Lemmers: “Met kerst eten we oliebollen en aardpeerbitterballetjes. Die maak je met wat kaas en kerrie en knoflook. Aardpeer is een vergeten groente.”

Mest aftappen

We lopen langs een wormencomposthotel gevuld met papier, bladresten en gebruikte theezakjes. Van Gessel: “Het levert compost op, maar ook vloeibare mest die we aftappen. Wormenpies dus, maar we noemen het wormenthee.”

Tegen een van de muren van het gemaal heeft Lemmers met bouwafval een ruïne gemaakt. Van Gessel: “Hij is gek op die mosjes, varens en vetplantjes, die op de ruïne groeien. Op het dak van de schuur groeit sedum, ook een vetplantje. Dat isoleert, vangt regen en fijnstof op en is goed voor insecten en dus ook voor vogels.”

Voor de nepruïne prijkt de torso van een paspop. “Dat is ook een vondst van Gideon. Een paar vrijwilligsters vinden dat wat minder. Ze willen een mosbehaatje voor haar maken!”

Op het gras tussen het Groen Gemaal en de vijver van het park strijden eenden, nijlganzen en duiven om het brood dat een expat er strooit. Van Gessel is daar niet blij mee. “Brood is heel ongezond voor vogels. De nijlganzen gaan er vaker van in de rui en het brood trekt ratten aan. Mensen laten hun hond ook tegen planten piesen, dat vind ik ook zo dom. Planten gaan daar dood van!”

Twee dames met een groen hart die actief zijn in het Nicolaas Beetsplantsoen in West, zijn op excursie in het Sarphatipark. “Wij doen in ons park ook alles zelf”, zegt er een. “Burgerparticipatie, zoals dat heet!”

Lemmers: “Bij ons is groen niet het doel, maar het middel: zo komen mensen met elkaar in contact!”

Hoe zit het met de man die zijn naam gaf aan het park? Samuel Sarphati (1813-1866) was een arts maar veel meer dan dat. Hij was ook chemicus, stedenbouwkundige en weldoener. Hij was de initiator van de eerste broodfabriek van Nederland, die duizenden Amsterdamse arbeiders van betaalbaar dagelijks brood voorzag en hij was betrokken bij de bouw van het Paleis van Volksvlijt.

In zijn park begint het intussen te regenen. Hoog en droog in het koepeltje van zijn monument overziet de buste van Sarphati alles. Je ziet hem nog net niet goedkeurend knikken.