Tekst Toine Graus / Marcel Schor | Beeld Erik Veld
Martin Berendse is directeur van de 100-jarige OBA, met 27 vestigingen en vier miljoen bezoekers per jaar de meest bezochte culturele instelling in de stad. Berendse vertelt in zijn werkkamer, op de achtste verdieping van de hoofdvestiging Oosterdok, gepassioneerd over het ontstaan. De Openbare Bibliotheek Amsterdam was een initiatief van Amsterdammers, dat door de gemeente van harte werd ondersteund, als verheffingsidee. Hij citeert burgemeester Tellegen, die bij de opening op 8 februari 1919 aan de Keizersgracht zei: ‘Het gemeentebestuur wil als voorstander van de verkorting van de arbeidstijd graag de mogelijkheid geven om behalve het werk nog iets anders te kunnen genieten dan enkel slaap.’
©Annetje van Praag Sigaar
Berendse: “We zijn opgericht om kennis, cultuur en informatie te verspreiden, niet om het boek te promoten. Als kennis in een boek staat, is dat goed, maar dat kan ook een dvd of online-informatie zijn.” Want dat de bibliotheek met zijn tijd meegaat, mag niet onvermeld blijven. De OBA heette een eeuw geleden nog ‘openbare leeszaal’. Berendse legt uit: “Er is al bij de oprichting bedacht dat dit een plek is om te zijn, niet om in en uit te hollen; een plek waar je naartoe kunt om te lezen, te studeren en rond te kijken. Een bezoeker vertelde me: ‘Elke keer dat ik hier kom, voel ik me een beetje opgetild.’” De filosofie van de OBA is nog altijd dat je jezelf verheft door kennis tot je te nemen. “We bieden de middelen, waaronder duizenden boeken en honderden kranten.”
De Amsterdamse openbare leeszaal was honderd jaar geleden een mijlpaal in de bibliotheekgeschiedenis. “We waren de eerste bibliotheek waarin mensen zelf de boeken uit de kast mochten halen. De bibliothecaris ging tot die tijd op zoek naar informatie over een onderwerp en kwam dan met een boek dat hij voor jou geschikt vond.”
De OBA is een ontmoetingsplaats voor alle soorten Amsterdammers. Berendse: “In de nieuwste vestigingen staan de boekenkasten tegen de muur. Daardoor ontstaat er een grote open ruimte, zodat je het gevoel hebt dat alles wat je ziet van jou is. De bibliotheek is echt voor iedereen en is zeker geen elitair instituut.” Zich tot zijn MUG lezende stadgenoten richtend: “Lieve Amsterdammer, misschien heeft de bibliotheek de afgelopen eeuw soms uitgestraald dat je een groot literatuurliefhebber moet zijn om iets van je gading te vinden. Maar dat is niet zo! Literatuur maakt maar een klein deel uit van de collectie. Je kunt bij ons echt van alles vinden: informatie over knutselen, sleutelen aan je auto of over zelf groente verbouwen. Een van de meest geraadpleegde boeken zijn de rijexamens.”
Het OBA-lidmaatschap geeft toegang tot de landelijke online bibliotheek. “Die kun je op je smartphone, tablet of laptop bekijken of bij ons op de computer. Je kunt kiezen uit een ongelooflijke hoeveelheid boeken en er is cursusmateriaal op allerlei gebied. Een boek over de basiskennis van tuinieren is net zo belangrijk als de nieuwste roman van een groot schrijver.”
De OBA wil graag een meertalige bibliotheek worden, passend bij Amsterdam als internationale metropool. “Van de tien kinderen groeien er vijf op met twee of meer talen. Dat is een ontzettende rijkdom omdat je elkaar daardoor meer te vertellen hebt. Het is leuk om erover na te denken hoe je iets in een andere taal zegt. Kinderen doen dat op een natuurlijke en vrolijke manier. Dat willen we graag ondersteunen. We willen het huis van alle talen worden. Maar we hebben daar wel al die meertalige Amsterdammers bij nodig. Ik roep iedereen op om mee te doen aan ons Huis van Alle Talen.”
Berendse wil ook dat online-diensten als Spotify en Netflix voor iedereen toegankelijk worden. “Je bent honderden euro’s aan abonnementen kwijt, dat is voor veel Amsterdammers niet te betalen. Ik wil dat de OBA straks dé plek wordt waar je ook die diensten gratis kunt zien en beluisteren.” (MS)
Ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van de OBA is – hoe kan het ook anders – een boek uitgegeven: Amsterdammers en hun bibliotheek. Daarin staat onder meer dat Amsterdam laat was met een gratis bibliotheek voor iedereen. Andere grote steden hadden al jaren zo’n instituut voordat in februari 1919 in een voormalig kantoorpand van het Gemeente Gasbedrijf aan de Keizersgracht de OBA werd geopend.
Het enthousiasme bij de oprichting ten spijt, was daar wel achttien jaar politiek gesteggel aan voorafgegaan. Zo was er conservatief verzet tegen het idee dat de ‘gewone burger’ zomaar, ongefilterd informatie tot zich zou kunnen nemen. Overigens hadden laag opgeleide Amsterdammers in de beginjaren niet zoveel aan die openbare leeszaal. Het was een strenge en stille instelling, waar vooral informatieve boeken voor de beter opgeleiden werden gelezen. Voor populaire boeken – van Karl May of Jules Verne – konden de Amsterdammers terecht in winkelbibliotheekjes, meestal een kast achterin een sigarenzaak. De Bijenkorf had een grote winkelbieb.
Vanaf begin twintigste eeuw kon dankzij beter onderwijs bijna iedereen lezen. De biblitheek won dan ook snel de harten van Amsterdammers. Er werden wisselbibliotheekjes in de wijken georganiseerd, in het ‘leesseizoen’ herfst en winter. In de zomervakantie kon de jeugd terecht in parkbibliotheekjes. Maar dat was niet genoeg. Er moesten OBA-filialen komen in de wijken. De eerste werden in verre buitenwijken in Noord opgericht. Arbeiders van de scheepswerven wilden wel lezen maar het was toch vooral de jeugd die de wijkbieb bestormde. De filialen waren een groot succes, behalve die in de Jordaan. Jordanezen lazen niet.
Tot 1923 was de OBA gratis. Toen werd er één gulden ‘leesgeld’ per jaar gevraagd. Voor minvermogenden bleef de bieb gratis. Tijdens de crisis van de jaren dertig werd de toegang verhoogd tot een rijksdaalder. Veel lezers bleven weg. Ze leenden voor een paar stuivers in de winkelbibliotheekjes hun stuiverromannetjes. Maar ook in die crisisjaren bleven de zes filialen open. Midden in de oorlog werd er zelfs nog een filiaal in Bos en lommer geopend. De leeshonger was groot in die jaren. Behalve lezen waren er bitter weinig mogelijkheden om je te ontspannen.
Nu heeft de OBA maar liefst 27 vestigingen in alle wijken en een enorme centrale bibliotheek aan de Oosterdokskade. Honderd jaar geleden werd er gesproken over verheffing van de arbeidersklasse en bevordering van de volksontwikkeling. Die idealen staan nog fier overeind. De OBA spant zich al heel lang in om kwetsbare groepen als laaggeletterden, anderstaligen, ouderen en jongeren in achterstandswijken te stimuleren om zich te ontwikkelen.
Voor mensen die moeite hebben met lezen is er de Makkelijk Lezen Club. Voor de basisscholen heeft de bibliotheek een Onderwijs Mediatheek. In Zuidoost zijn er ‘junior hotspots’ ingericht
om leerlingen met een achterstand te helpen. En er is een nieuwe
doelstelling toegevoegd aan het aloude verheffingsideaal: ontmoeting en betrokkenheid bij stad en buurt stimuleren. De centrale bibliotheek en de filialen moeten ‘belevenisplekken’ zijn, met culturele optredens, lezingen door schrijvers, exposities en cursussen. ‘De bieb moet het kloppend hart van de Amsterdamse gemeenschap worden, de bibliotheek is van ons, zo moeten Amsterdammers over ons denken’, zegt de directie. Wie de OBA binnenloopt ziet honderden studenten en andere Amsterdammers achter een computer, met toegang tot digitale boeken, kranten, cursussen en streamingdiensten. (TG)
De OBA viert haar honderdste verjaardag met 100 dagen feest. Een karavaan met feestelijke activiteiten gaat vanaf de oprichtingsdag, 8 februari, door alle stadsdelen. De toegang is gratis. Het feestprogramma is te vinden op www.oba.nl/100jaar. Hierna een selectie.
Het grote maakplaatsfeest
zaterdag 9 en zondag 10 februari
OBA Oosterdok
Creative workshops waarbij kinderen van 6-14 jaar hun digitale vaardigheden kunnen ontwikkelen.
Seniorentalkshow Up!
vrijdag 15 februari
BA Oosterdok
Zie MUG Magazine februari 2019 pagina 41.
OBA Buurtfestival Zuidoost
zaterdag 16 februari
BA Bijlmerplein
Met o.a. de theatervoorstelling De 100-jarige man die uit het raam klom. Ook in andere vestigingen en op andere dagen.
De grote rebelse Voorleesestafette
woensdag 6 maart
BA Banne
Bekende Amsterdammers en vele anderen lezen voor op een megagroot voorleesbed. Ook in andere vestigingen op andere dagen.
OBA Buurtfestival West
zaterdag 23 maart
BA De Hallen
Met doorlopende kinderactiviteiten. O.a. poppenkast, schminken en balonnen maken.
Taalspeeddates
zaterdag 30 maart
BA Javaplein
Maak kennis met de taal van je vakantieland tijdens de taalspeeddates van de Volks-universiteit Amsterdam.
OBA Buurtfestival Zuid
zaterdag 13 april
BA Roelof Hartplein
Met o.a. de presentatie van het jubileumboek Amsterdammers en hun bibliotheek.
OBA Junior Festival
woensdag 1 mei
BA Osdorp
Met o.a. de jeugdvoorstelling Ieorg Idur van Roald Dahl (4+) en de Voorleestafel-estafette.
Het OBA-lidmaatschap is gratis tot 18 jaar en gratis voor Stadspashouders.
