Armoede is voor televisiemakers een dankbaar onderwerp. Dat leidt tot een reeks aangrijpende en ontroerende, maar ook ronduit stuitende tv-programma’s.
Je hoort wel eens zeggen dat wat er op televisie te zien is armoe troef is, maar soms is dat ook letterlijk zo. Vanaf de vroege jaren nul is er een eindeloze reeks van tv-programma’s te zien geweest waarin de financiële nood van Nederlanders centraal stond, inclusief de sociale problematiek die dit met zich meebrengt en vaak op een sensationele manier in beeld gebracht. De aandacht van armoe op tv schittert niet altijd door al te veel nuance en empathie.
Het genre kreeg zelfs een heuse (geuzen)naam, armoedeporno, afgeleid van het Engelse begrip poverty porn. Stadssocioloog Gwen van Eijk definieert deze armoede-porno als ‘uitbuiting van de levens van arme mensen ten dienste van entertainment (tijdschrift Sociologie, 2015). Natascha van Weezel typeert poverty porn als ‘je verlustigen aan de armen om je zelf beter te voelen over je eigen situatie’ (De Groene Amsterdammer, april 2015)
Als je teruggaat in de tijd zou je het programma Familietrots (2004) als de moeder aller armoedeprogramma’s kunnen beschouwen. In zes afleveringen wordt het wel, maar vooral het wee van de familie Ruijmgaart-Tokkie uit Amsterdam-West gevolgd, tot hun huisuitzetting aan toe. Het woord tokkie werd – al dan niet terecht – synoniem voor alles en iedereen wat asociaal en onaangepast was en de familie bereikte kortstondig de status van BN’ers, in te huren voor feesten en partijen. Een echt genre is armoedeporno echter nooit: daarvoor zijn de programma’s te divers qua format en kwaliteit.
Wereldberoemd
Grofweg zou je drie richtingen in armoede-tv kunnen onderscheiden. In de eerste kiezen de makers voor een documentaire- of reportage-achtige aanpak, die soms de vorm heeft van een reality-soap. Een succesvol voorbeeld daarvan – zowel artistiek, journalistiek als qua kijkcijfers – is de reeks Schuldig (2016) van de regisseurs Sarah Sylbing en Ester Gould. Een groepje minima uit de Vogelwijk in Amsterdam Noord werd bijna tastbaar op de huid maar liefdevol met de camera gevolgd. De charismatische Dennis van den Burg, uitbater van een dramatisch renderende dierenwinkel, verwierf de status van nationale knuffelbeer. Schuldig werd bekroond met een waslijst aan prijzen, waaronder de Zilveren Nipkowschijf.
De tweede stroming koppelt het verschijnsel armoede aan een spel- of competitie-element. De variaties zijn bijna eindeloos. In Steenrijk, straatarm (SBS6, drie seizoenen vanaf 2017) wisselen een rijk en arm gezin een week lang van huis, haard en woonomgeving. Steenrijk, straatarm kreeg een heuse spin-off, Paleis voor een prikkie, waarin de oud-deelnemers Frank Jansen en Rogier Smit – een nogal uitbundig gaykoppel – met een budget van €250,- het huis inrichten van mensen die het niet al te breed hebben. Frank en Rogier werden wereldberoemd in Nederland, verdienden er een lucratieve transfer naar RTL mee, maar vechten nu via alle denkbare media hun scheiding uit.
Grachtengordel
In de laatste categorie nemen gretige BN’ers de plaats in van minima tegen-wil-en-dank. Voorbeelden hiervan zijn drie seizoenen Effe geen cent te makken, achtereenvolgens met de familie Froger (2008), (ex-)Toppers Geer & Goor (2013) en nog vrij recent de familie van volkszanger en gele zwembroekmodel Dries Roelvink (2018). De families trekken telkens een aantal weken in een sociale huurwoning ver verwijderd van het Gooi of de grachtengordel en moeten rondkomen van een inkomen op bijstandsniveau.
Minstens twee programma’s uit het armoedeporno-caroussel baarden opzien en zelfs afgrijzen. De geportretteerden in Probleemwijken (SBS6, 2005) realiseerden zich van te voren niet wat voor impact hun verschijnen op televisie voor ze zou krijgen. Een deelnemer uit de Groningse Oosterparkbuurt pleegde na afloop van de uitzending zelfmoord. Waarschijnlijk het meest omstreden programma met dit etiket was Geld maakt gelukkig (SBS6, 2014), een dagelijkse spelshow waarin telkens drie armlastige deelnemers met hun verhaal maximaal tienduizend euro konden ‘winnen’. Het publiek bestond uit honderd personen, die elk €100,- aan een van de deelnemers naar keuze mochten schenken. In het panel dat de deelnemers lastige vragen over hun persoonlijke situatie moest stellen zat onder andere ‘sociaal’ advocaat Prem Radhakishun. Het goede nieuws was dat Probleemwijken al na een seizoen voorgoed verdween en Geld maakt gelukkig zelfs voortijdig van de buis werd gehaald, wegens gebrek aan kijkers. Kennelijk scoort platte sensatie niet per definitie.
Het is makkelijk om over dit soort televisieprogramma’s denigrerend te doen. Populistisch of niet, René Froger organiseerde na zijn seizoen Effe geen cent te makken een benefietgala, waarmee hij meer dan twee miljoen euro ophaalde voor de voedselbank.
Roeland van Geuns, lector Armoede Interventies aan de Hogeschool van Amsterdam: “Ik ben niet zo van het armoede-amusement op tv. Ik vind de serie Schuldig prima en de programma’s van Beau van Erven Dorens over daklozen okay. Van Dubbeltje op z’n kant was de analysekant van de problematiek vaak best goed, maar het advies dat wordt gegeven belabberd.”
Julien Althuisius, recensent voor De Volkskrant: “Deze programma’s worden bijna altijd gemaakt door commerciële omroepen. Er wordt gedaan alsof er mensen of gezinnen worden geholpen maar meestal gaat die hulp ten koste van zichzelf. Kijk hoe deze arme mensen eens een ramp van hun leven maken, maar hier is John Williams! Er zit iets obsceens in het zo aangedikt etaleren van andermans leed, terwijl het natuurlijk gaat om kijkcijfers en dus om reclame-inkomsten en geld. Veel eerlijker en lovenswaardiger is dan een serie als Schuldig op de NPO.”
Catelijne Bosman, een alleenstaande moeder met vijf kinderen (Ze zat langdurig in de bijstand en was te zien in de documentaires 50 cent (2007) en De rekening van Catelijne (2012), gemaakt door de makers van Schuldig. “Aan mijn deelname aan 50 cent heb ik een rotgevoel overgehouden. Door het montagewerk en het geluid werden de negatieve gebeurtenissen extra uitgelicht. Mijn zoon kwam zo over als een zielig jongetje met een stel tokkie-ouders. Ik had moeite met de negatieve reacties. De rekening van Catelijne, liet wel het echte verhaal zien. Ik was inmiddels sterker geworden en de schaamte voorbij.”
Ze heeft tips voor mensen die overwegen mee te doen aan deze programma’s. “Zorg dat je bij het programma betrokken wordt. Het gaat tenslotte om jouw leven. Een weekje ruilen van leven om geld te kunnen uitgeven van anderen maakt de terugkeer naar jouw eigen leven alleen maar moeilijker. Wees als je tóch meedoet vooral eerlijk en vertel dat armoede zoveel meer inhoudt dan schulden hebben en geldgebrek.”
Programma’s (niet volledig)
Familietrots (beter bekend als DeTokkies, 2003) Probleemwijken (2005) FF geen cent te maken (met De Frogers, 2008) Een dubbeltje op zijn kant (vanaf 2009) FF geen cent te makken (Geer & Goor, 2013) Camping Powned (2013) Rondkomen (in de Schilderswijk, 2014) Geld maakt gelukkig (2015) Arm in Nederland? Eigen schuld! (2016) Schuldig (2016) The Amsterdam Project (2016) (met Beau van Erven Dorens) Steenrijk, straatarm (2017-2019) FF geen cent te makken (De Roelvinkjes, 2018) Paleis voor een prikkie (2018-heden) Het Rotterdam Project (2018) De andere kant van Nederland (2020) Mijn gezin gaat failliet (2020) Waar doen ze het van? (2020)
