Wie in de bijstand zit, heeft een inlichtingenplicht. Boodschappen gekregen van je moeder? Iets verkocht op Marktplaats? Is dit fraude? Je aan alle regels houden is bijna onmogelijk. “Een bijstandsgerechtigde is bijna per definitie een onbewust fraudeur.”
‘Jullie hebben allemaal een ónvóldóende’, brult Pierre Bokma als sadistische leraar Duits in een veel gedeeld filmpje op Youtube. Eigenlijk is dat de boodschap van de Participatiewet aan alle bijstandsgerechtigden: jullie doen het allemaal fout, zelfs als je het goed wil doen.
Dit had een artikel moeten worden over waar de grenzen liggen bij bijstandsfraude. Wanneer mag iets wel, en wanneer niet? “Maar dat kan helemaal niet”, vertelt advocaat Marc van Hoof, die een inloopspreekuur heeft bij de Bijstandsbond. Want “alles is casuïstiek”. Of in gewonemensen-taal: het hangt af van de omstandigheden en de gemeente waar je woont. In Amsterdam wordt dankzij een links stadsbestuur niet keihard opgetreden. ‘Handhaving moet proportioneel zijn’, schrijft wethouder Groot Wassink van Sociale Zaken in antwoord op raadsvragen. Maar vooral in kleinere gemeentes kun je voor de kleinste dingen al enorme boetes krijgen. En dat mag van de rechter want de wet biedt die ruimte. Over wat voor dingen hebben we het?
1. Giften – Alle ophef begon met die mevrouw in de bijstand uit Wijdemeren die elke week een tas boodschappen van haar moeder kreeg en van de gemeente €7.000,- moet terugbetalen. De rechter gaf de gemeente gelijk. Krankzinniger was het geval van een vrouw die de hele dag mantelzorg aan haar zieke moeder verleent en ook bij haar eet. Dus moet ze €823,- terugbetalen en wordt ze €100,- per maand op haar bijstandsuitkering gekort. Ze maakte immers minder kosten door bij haar moeder te eten. De gemeente zou duizenden euro’s meer kwijt zijn geweest aan zorgkosten voor die moeder zonder mantelzorg van haar dochter, maar regels zijn regels. Hoewel, was dat maar zo, want hoe strak deze regels worden gehanteerd, is dus afhankelijk van waar je woont.
Als die mevrouw uit Wijdemeren in Amsterdam had gewoond, had ze volgens Groot Wassink ‘hooguit €3.400,- moeten terugbetalen want hier hoef je de eerste €1.200,- aan giften per jaar niet te melden bij de sociale dienst’.
Moet je dus een boekhouding bijhouden van wat je krijgt? “Eigenlijk wel”, zegt Van Hoof. Al blijft het lastig wat je er wel en niet in moet opnemen. Moeten die dure verjaardagcadeautjes van oma voor je kinderen ook in het overzicht? Giften kunnen immers zowel spullen als geld zijn. Wel als je denkt dat je daarmee boven de €1.200,- uitkomt. De pakketten van de voedselbank hoeven niet in deze giftenboekhouding, die zijn in Amsterdam vrijgesteld.
Maar als ik contant €100,- van iemand krijg of een tas vol boodschappen dan weet niemand dat toch? Meestal niet maar je laat al snel digitale sporen na.
2. Op geld waardeerbare activiteit – Als je dingen doet waar je voor zou kúnnen worden betaald, die, zoals dat in juridische taal heet, op geld waardeerbaar zijn, kun je daarmee in problemen komen. Zo moest de schoonmoeder van Lange Frans €34.000,- bijstand terugbetalen plus een boete van €34.000,- omdat ze op haar kleinkinderen paste en in ruil af en toe boodschappen kreeg. De zaak leidde er toe dat de Tweede Kamer in april 2015 een motie aannam dat opa’s en oma’s met een bijstandsuitkering mogen oppassen op hun kleinkinderen zolang dat de arbeidsinschakeling niet in de weg staat. De gemeente Amsterdam schold die €64.000,- uiteindelijk kwijt. Honderd procent dichtgetimmerd is deze oppasmotie overigens niet zodat de kans bestaat dat de klantmanager bij de sociale dienst (WPI) er toch anders over denkt.
3. Bijverdiensten – De te kleine kleren van je puber verkopen op Marktplaats. Het mag, als je het maar niet bedrijfsmatig doet. Maar wat is bedrijfsmatig? Dat is weer afhankelijk van de omstandigheden en de gemeente waar je woont, vertelt Van Hoof. Vijf keer in de maand kan al een probleem zijn, maar dat hoeft niet. Dus het doorgeven van wat je verkoopt op Marktplaats kan problemen voorkomen, maar ook opleveren.
En de opbrengst van wat je kind op een kleedje verkoopt op Koningsdag? Dat hoeft natuurlijk niemand te weten, maar als je vervolgens twee weken geen geld pint voor boodschappen, kun je er toch door in de problemen raken. Vooral als je onder een vergrootglas ligt vanwege iets anders.
De kern van de problemen is de inlichtingenplicht, dus alles wat je door moet geven aan WPI. Die is zo ruim geformuleerd dat een bijstandsgerechtigde volgens Van Hoof bijna per definitie een ‘onbewust fraudeur’ is. Dit leidt tot bijstandsgerechtigden die in angst leven, merkt Van Hoof. “Ik had een cliënt die serieus aan me vroeg: ‘Ik ben verliefd, moet ik dat doorgeven?’ Mensen zijn doodsbang voor de overheid.”
En dat is niet onterecht. Op Rechtspraak.nl wemelt het van zaken waar kleine fouten tot keiharde maatregelen leidden. Zoals een zwangere pas gescheiden moeder die maandag te horen kreeg dat ze op dinsdag bij de WPI langs moest komen. Die dag had ze een afspraak in het ziekenhuis. Ze vergat de afspraak te verzetten omdat ze aan het verhuizen was en ruzie met haar ex-vriend kreeg, waardoor de politie er aan te pas moest komen. Dankzij de gemiste afspraak werd haar halve uitkering een maand ingehouden. Wethouder Groot Wassink noemt de huidige bijstandswet in de brief aan de gemeenteraad ‘te complex en de hoogte van de bijstand te laag’. Maar ook Amsterdam zit vast aan die inlichtingenplicht. “Terwijl die niet is waar te maken”, zegt Van Hoof. Als iedereen alles zou melden wat volgens de inlichtingenplicht zou moeten, zou het systeem volledig blokkeren. “Ik had ooit een zaak tegen het UWV”, vertelt Van Hoof. “En die gaven toe dat ze het nooit aan zouden kunnen als iedereen zich volledig aan de inlichtingenplicht hield. En dan gaat de inlichtingenplicht van de ww nog stukken minder ver dan die van de bijstand.” Misschien is dat wel de enige manier om aandacht te vragen voor de bureaucratie die is opgetuigd om bijstandsgerechtigden in de gaten te houden. Laten alle bijstandsgerechtigden alles doorgeven. Iedere transactie op Marktplaats, iedere keer dat je mantelzorg verleent, oppast, iets voor iemand anders doet, alle keren dat je bij je moeder of je zus eet. Mailen, bellen de hele dag, totdat bij iedereen doordringt dat dit een heilloze weg is.
Klantmanagers beschikken over te weinig dossierkennis en kennen hun clienten niet persoonlijk. Je moet je heel erg bewijzen.