De jacht naar ‘bijstandfraudeurs’ is doorgeschoten. Niet elk foutje is fraude. ‘De meeste mensen zijn van goede wil’, zeggen sociaal advocaten.
Haagse politici van links tot rechts spraken er schande van dat een bijstander in Wijdemeren eind vorig jaar €7.000,- moest terugbetalen omdat haar moeder de boodschappen voor haar deed. ‘Hoe een overheid een monsterlijke machine kan worden die mensen kapotmaakt’, twitterde Lilian Marijnissen (SP). En Eppo Bruins (ChristenUnie) op Twitter: ‘Barmhartigheid en menselijke maat moeten terug in onze wetgeving’. De ‘boodschappenaffaire’ kreeg veel aandacht in de media omdat de kwestie een voorbeeld was van het gebrek aan menselijkheid bij gemeentes.
Die mevrouw had de inlichtingenplicht in de bijstand geschonden. Het college van burgemeester en wethouders van Wijde Meren stelde dat die bijstander ‘de verandering in inkomens- of vermogenssituatie’ niet had doorgegeven, terwijl dit verplicht is. Bovendien zou ze een deel van haar bijstand hebben uitgegeven aan een (tweedehands)auto en een (tweedehands)motor ‘uit het duurdere segment’.’
Lagere korting in Amsterdam
De gemeente Amsterdam is een stuk milder met terugvorderingen dan Wijdemeren. Volgens wethouder Rutger Groot Wassink (GroenLinks, Sociale Zaken) zou hetzelfde geval als in Wijdemeren in Amsterdam tot een terugvordering van €3.400,- leiden. In Amsterdam is het beleid dat bijstanders van bekenden maximaal €1.200,- aan giften per jaar mogen ontvangen. ‘De gedachte hierachter is dat mensen die tijdelijk met hun uitkering niet kunnen rondkomen op die manier met hulp vanuit de eigen omgeving tijdelijke financiële problemen kunnen oplossen. Een andere gedachte is dat de bereidheid tot liefdadigheid in de stad niet wordt gefrustreerd en bestraft.’ Giften van de voedselbank worden niet meegeteld.
Ruimte voor schrijnende gevallen
In de Tweede Kamer is een wetsvoorstel ingediend om de Participatiewet, waarvan de bijstand een onderdeel is, aan te passen. Het idee is dat terugvordering als gevolg van het niet houden aan de inlichtingenplicht een bevoegdheid wordt van de gemeente en niet meer een landelijke wettelijke verplichting. Dat betekent dat wethouders meer speelruimte krijgen om van wettelijke bepalingen af te wijken bij ‘schrijnende gevallen’. Er lijkt in de Tweede Kamer een meerderheid voor deze wetswijziging.
Advocaat Jeroen Walker vindt dat een goede zaak: “De meeste Nederlanders zullen er geen moeite mee hebben dat iemand in de bijstand wat eten krijgt toegestopt. In Amsterdam is dat al geen probleem met die maximaal €1.200,- giften per jaar, maar dat geldt lang niet voor alle gemeenten. Ik merk dat er in andere gemeentes steeds vaker wordt gespit in bankafschriften om te controleren of er iets niet pluis is. Ook wordt er bij een aanvraag voor een bijstandsuitkering vaker gevraagd waar iemand twee of drie jaar geleden van heeft geleefd. Die vraag is helemaal niet nodig, maar met de inlichtingenplicht in de hand mogen gemeentes dat wel. Mensen krijgen geen uitkering omdat ze over drie jaar geleden een bewijsprobleem hebben. Het lijkt wel alsof gemeentes mensen buiten de deur willen houden.”
Schending van de inlichtingenplicht
Advocaat Marc van Hoof stoort zich eraan dat bijstanders bij kleine foutjes het etiket fraude krijgen opgeplakt. “In de Participatiewet is elke schending van de inlichtingenplicht fraude. Als je iets vergeet in te vullen of je handtekening ergens niet onder zet, ben je al een fraudeur. De overheid hanteert een andere definitie van fraude dan de meeste Nederlanders. Het ministerie van Sociale Zaken doet dat bewust zodat er aan het eind van het jaar goede sier kan worden gemaakt met een hoog aantal opgespoorde ‘fraudegevallen’. De media neemt dat over en de lezer denkt: ‘weer veel bijstanders die de kluit bedonderen’. Dat noem ik de massa voeden met desinformatie door aan fraude een andere betekenis te geven. De gemeente Amsterdam hanteert gelukkig een milde definitie van fraude.”
Volgens Van Hoof zijn die strenge regels voor bijstanders nergens voor nodig. “Er is veel minder fraude dan jaren geleden, dat komt door de koppeling van allerlei computerbestanden waardoor eventueel misbruik sneller boven water komt. De gemeente controleert al scherp bij de aanvraag van bijstand. Het aantal fraude-gevallen wordt schromelijk overdreven. Die strenge regels geven een verkeerd beeld van wat er echt aan de hand is, namelijk een overheid die burgers wantrouwt.”
Van Hoof pleit voor een dienstbare overheid. “Er moet een cultuuromslag komen. De overheid moet accepteren dat de meeste mensen van goede wil zijn. Die boetewetgeving moet onmiddellijk van tafel. Het is toch te gek voor woorden dat als je iets vergeet in te vullen, je een honderd procent boete krijgt.”
Peter Kamp, financieel en juridisch adviseur bij Frankhuis & Twistvliet, is het eens met Van Hoof. “De inlichtingenplicht is het grootste probleem. De wetgeving moet simpeler. Het zou niet moeten uitmaken of je boodschappen krijgt van je moeder of van de voedselbank. Het hele systeem is gericht op controle, controle en nog eens controle. De overheid zou dienstbaar moeten zijn. Heb je hoge woonlasten? We gaan je als gemeente onmiddellijk helpen. Je krijgt zolang je duur woont extra bijstand. Is er vermoeden van fraude? De bewijslast ligt bij de gemeente en niet andersom. Het belang van burgers moet voorop komen te staan.”
